2- DEMİRYOLU İLE EŞYA TAŞIMACILIĞI
Demiryolu taşımacılığı maliyeti, güvenliği ve taşıma ağının uzunluğu ve kesintisiz olabilme özelliği sebebi ile pek çok alanda tercih edilen bir taşıma yöntemidir. Özellikle yakıt ve ağır yük taşımacılığında güvenlik açısından tercih edilmektedir. Kıtalar arası inşa edilen tüneller, demiryolu taşımacılığını daha da önemli konuma getirmiştir.
Ülkemizde, inşa edilen Marmaray hattı ile Türkiye, Uzakdoğu–Avrupa hattında demiryolu taşımacılığında önemli bir geçiş hattıdır.
Covid-19 virüsü kaynaklı küresel salgın sebebi ile doğrudan ticaret ve alış-veriş yerini e-ticarete bırakmıştır. Küresel salgın döneminde taşımacılığın önemi artmış, özellikle teması en aza indirmesi sebebi ile demiryolu taşımacılığı daha çok önem kazanmıştır. Sektörün önde gelen isimleri demiryolu taşıma faaliyetlerine olan yatırımlarını arttırmışlardır. Ülkemizde, limanlar ve sınır kapılarına, demiryolu bağlantılarının yapılması taşımacılık alanında Türkiye’yi mecburi bir uğrak noktası haline getirecektir.
2013 yılında Çin Devlet Başkanı Şi Cinping tarafından ilan edilen “Bir Kuşak Bir Yol” projesi (“Proje”) ile Çin ve Avrupa arasında ticaretin canlandırılması hedeflenmekteydi. Projenin “bir kuşak” kısmı karayolu, demiryolu, petrol ve gaz boru hatları ve diğer altyapı projelerinden oluşan bir kara ulaştırma ağları bütününü, “bir yol” kısmı ise deniz yolunu temsil eder. 65 ülkenin dahil olduğu projede, Türkiye Avrupa ile Asya arasında bir geçiş koridoru oluşturmaktadır. Özellikle Marmaray hattından yük trenlerinin geçişinin başlaması ile demiryolu taşımacılığı için yeni bir dönemin başladığı söylenebilir. Bakü-Tiflis–Kars demiryolu hattı Çin ile Türkiye arasındaki yük taşıma süresini 1 aydan 12 güne, Türkiye üzerinden Marmaray hattı ile yapılan devamı taşımada Çin ile Avrupa arasındaki yük taşıma süresini 1 aydan 18 güne düşürdü. Bu durum özellikle eşya taşımacılığında sürelerin çok önemli olduğu dikkate alınarak değerlendirildiğinde, demiryolu taşımacılığının hem güvenli, hem ekonomik hem de hızlı bir taşıma yöntemi olduğunu söylemek mümkün.
Proje hakkında, örneğin tehlikeli maddelerin taşınmasının ne şekilde olacağı, Marmaray hattından tehlikeli madde taşınıp taşınmayacağı gibi pek çok soru halen cevapsız olsa da, bu proje ile demiryolu taşımacılığı ön plana çıkmıştır. Bu sebeple demiryolu taşımacılığı ile ilgili uygulanacak mevzuat ve hukuki sorumluluklar da gündeme gelecektir.
HUKUKİ AÇIDAN DEMİRYOLU TAŞIMACILIĞI
Demiryolu taşımacılığı bakımından uygulanacak hukuk, iç taşımalar ve uluslararası taşımalar olarak iki bölümde incelenebilir.
İç taşımalar bakımından Türk Ticaret Kanunu taşıma hükümleri uygulanacak iken uluslararası taşımalar bakımından, Türkiye’nin de taraf olduğu 1980 tarihli COTIF (Uluslararası Demiryolu Taşımacılığına İlişkin Anlaşma) – CIM (Demiryolu İle Eşya Taşımacılığına İlişkin Anlaşma) hükümleri uygulanır.
COTIF, Demiryolu İle Yolcu ve Bagaj Taşımacılığına İlişkin Anlaşma’yı (CIV) ve Demiryolu İle Eşya Taşımacılığına İlişkin Anlaşma’yı (CIM) birleştirmiştir. COTIF, CIV Anlaşmasının “A” Ekini, CIM Anlaşmasının “B” Ekini ve Demiryolu İle Gerçekleştirilen Uluslararası Tehlikeli Eşya Taşımacılığı Kuralları’nın”C” Ekini (RID) kapsamaktadır.
Uluslararası taşımalar bakımından COTIF ve Ekleri hükümlerinin uygulanabilmesi için, taşıma sözleşmesinin taraflarının COTIF üyesi ülkelerde olması, varma veya gönderme yerinin herhangi birinin COTIF’e taraf ülke olması veya COTIF’in sözleşmede seçilen uygulanacak hukuk olması ve söz konusu taşımaya ilişkin multimodal taşıma sözleşmesinin demiryolu taşıması ile birlikte karayolu veya iç su taşımasını da kapsaması gerekmektedir. Demiryolu ile eşya taşıma sözleşmelerinde COTIF ile birleşik hükümler olan CIM hükümleri uygulanır. Uygulama alanı COTIF ile aynıdır.
Taşıyıcının hak ve sorumluluklarından bahsetmeden önce COTIF-CIM’de yapılan taşıyıcı tanımının üzerinde durmak gerekir. Taşıyıcı, gönderenin sözleşme yaptığı, sözleşmenin tarafı taşımacıyı veya bu sözleşme bazında sorumlu olan takip eden taşımacıyı (müteakip taşıyıcı) belirtir. Müteakip taşıyıcı aynı sözleşme tarafı taşıyıcı gibi sözleşmenin tarafıdır. Müteakip taşıyıcı aynı taşıma sözleşmesinde taşımanın bir kısmını üstlenen taşıyıcıdır.
Yine COTİF-CIM’de düzenlenen bir diğer taşıyıcı kavramı ise, taşeron taşıyıcıdır. “Taşeron taşıyıcı”, gönderen ile taşıma sözleşmesi yapmaz, bir nevi alt taşıyıcıdır. Sözleşme tarafı taşıyıcının, fiili taşıma işini kısmen veya tamamen bıraktığı taşıyıcıdır.
Yükleme ve boşaltma ile ilgili sorumluluk kapsamında ise COTIF-CIM gereğince, eşyanın yükleme ve boşaltma ile ilgili yükümlülüğün kime ait olduğunu gönderici ve taşıyıcı kararlaştırır. Yükleme ve boşaltmanın kime ait olduğuna dair sözleşme olmaması halinde, tam vagonlar için yükleme göndericiye ve teslimden sonra boşaltma alıcıya ait olur. Koliler için ise yükleme ve boşaltma taşıyıcıya aittir. Gönderici kendisi tarafından yapılan hatalı yüklemenin tüm sonuçlarından sorumludur.
Taşımacılıkta rastlanan sorunların başında yükün süresinde teslim edilememesi gelir. Bu hususta sorun yaşamamak için tarafların kendi aralarında teslim süresini kararlaştırmaları önemlidir. Aksi halde, COTİF-CİM hükümlerindeki teslim süreleri dikkate alınacaktır.
Bu hükümler gereğince, taraflar arasında teslim süresi kararlaştırılmamış ise tam vagon yüklerinde sevk süresi 12 saati, taşıma süresi her bölünmez 400 km’lik dilim için 24 saati geçemez. Parça eşyalar için, sevk süresi 24 saati, taşıma süresi her bölünmez 200 km’lik dilim için 24 saati geçemez.
SORUMLULUK
Taşıyıcı eşyanın teslim alınışından teslim edilmesine kadar meydana gelen eşyanın kaybı veya kısmi kaybından, hasardan ve teslim süresinin aşılmasından (kullanılan demiryolu alt yapısı ne olursa olsun) doğan zarardan sorumludur.
Eşyanın tümüyle veya kısmen kaybı durumunda, taşımacı diğer tüm zarar-ziyanlar dışında, borsadaki kura göre, yoksa, pazardaki cari bedele göre ve her ikisi de yoksa eşyanın teslim alındığı gün ve yerdeki aynı tür ve kaliteden eşyaların mevcut değerine göre hesap edilen bir tazminatı ödemek zorundadır. (Tazminat, noksan brüt ağırlık kilogramı başına 17 hesap birimini geçmeyecek şekilde hesaplanır) Taşıyıcı hasardan sorumludur. Hasardan kaynaklanan tazminat eşyanın değerine varış yerinde tespit edilmiş değer kaybının oranı uygulanarak hesaplanır.
Somut olayın özellikleri ve istina hükümler çerçevesinde uygulanacak hukuk ve hükümler farklılık göstermektedir. Ancak burada, ihbar yükümlülüğü ve zamanaşımı süreleri ortak hüküm olup önem arz etmektedir. Özellikle taşıma sözleşmesinden doğan zararlar bakımından davaların 1 yıllık zamanaşımına tabii olduğu unutulmamalıdır.